1
amulet — (łac. amuletum) mały przedmiot, najczęściej noszony
przy sobie, który w ramach magicznego obrazu świata służy ludziom swoją
mocą ochronną (przeciw duchom, złemu spojrzeniu, nieszczęściu, chorobie)
i przynosi szczęście. Często osobliwość lub formę przedmiotu uważano za
symboliczny wyraz jego potencjału wywierania nacisku na moce
kształtujące ludzki los. Do najczęstszych typów amuletów należą: › róg,
zasuszone gady, pająki, liście › koniczyny; obsceniczne - rzeźbione
wyobrażenia gestów (› figa); kamienie szlachetne i półszlachetne, imiona
lub litery, rzucające się w oczy formy natury (› alrauna), ale także
obrazki świętych itd. Noszenie ozdób wiąże się przypuszczalnie ze
zwyczajem noszenia amuletów. Amulety były znane już w czasach prehist.,
szczególnie rozpowszechnione w starożytności na Wschodzie; w Egipcie za
pomocą amuletów chroniono mumie przed „śmiercią”. Zwyczaj posiadania
amuletów praktykowany jest częściowo do dzisiaj.
ankh — (egip. życie, żyć) krzyż z pętlą,
symbolizuje przede wszystkim życie, dar bogów dla ludzi, jak również
zapłodnienie Ziemi przez Słońce. Występuje powszechnie w pismach,
listach Egipcjan; w sztuce egip., przede wszystkim w rękach bogów i
królów. W przedstawieniach rytuałów pogrzebnych często trzymany jest za
górną część, pętlę (symbolizując być może klucz, który otwiera królestwo
zmarłych). Chrześcijanie egip. (koptowie) przejęli ten znak jako symbol
życiodajnej siły krzyża Chrystusowego.
broda — symbol męskości i mocy, długa broda jest często symbolem
mądrości. Bogów, władców i bohaterów najczęściej przedstawiano z brodami
(Indra, Zeus, Hefajstos, Posejdon, Jahwe żydów i chrześcijan). Nawet
egip. władczyniom dodawano brody jako symbol ich władzy. W staroż.
filozofowie i retorzy nosili brody jako oznakę godności. Natomiast
bogowie (a za nimi królowie i poddani) Egiptu bród nie nosili (faraon
jedynie ceremonialną, przyprawianą); Aleksander Wielki hołdował podobnym
obyczajom; Chrystusa aż do VI w. przedstawiano najczęściej jako
młodzieńca bez brody. W wielu kulturach obcięcie brody wrogowi (a nawet
pociągnięcie za nią) uchodziło za ciężką obrazę, kara pozbawienia brody
uchodziła za niezwykle surową, zaś wojownicy przysięgali, klnąc się na
swe brody, gdyż nie istniało dla nich nic ważniejszego. Natomiast na
znak żałoby niejednokrotnie mężczyźni sami obcinali sobie brodę. W
pewnych okresach prawo do noszenia zarostu (podobnie jak określonego
stroju) mieli tylko uprzywilejowani – np. zasłużeni żołnierze.
cherubin - (hebr. kerubim <l.mn.> – błogosławiący)
— cherumin, pół zwierzęca (lew), pół ludzka istota wyższych
hierarchii duchowych, często występuje w obrazowym, symbolicznym języku
Bliskiego Wschodu. W Starym Testamencie cherubiny to istoty duchowe
towarzyszące Jahwe. W sztuce chrześc. najczęściej przedstawiane z
wieloma skrzydłami i pokryte oczyma: symbol wszech-obecności i
wszechwiedzy wyższych światów duchowych; często jako › tetramorf albo z
głową i 4 lub 6 skrzydłami; atrybut › koło lub koła.
chorągiew - (łac. vexillum) płat tkaniny (rozmaitego
kształtu – od trójkąta, poprzez kwadrat po prostokąt – często z
wycięciami) przymocowany do drąga zwanego drzewcami; tkanina częstokroć
barwiona lub zszyta z wielu różnej barwy fragmentów, którym – tak
kolorom, jak kształtom - przypisywane jest znaczenie symboliczne; często
w jej polu umieszczane są znaki (godła rozmaitych wspólnot, lub symbole
idei – przyszywane, wyszywane, lub malowane). Chorągwie są bezpośrednio
przyczepione do drzewc, bądź zwieszają się z dodatkowej poziomej
poprzeczki (wzorowane na rzymskim labarum). Chorągiew to symbol
suwerenności, przynależności grupowej, wolności narodowej, również
symbol władzy; w czasie wojny - symbol honoru i wierności, którego w
potrzebie należy bronić – nawet składając w ofierze własne życie; w
zamęcie bitewnym dzierżony przez chorążego - widomy znak miejsca, w
którym walczy oddział, i ku któremu – na sygnał trąbki – żołnierz winien
się przedrzeć (jakkolwiek drzewce chorągwi stanowiła włócznia, nie wolno
było – pod grozą utraty honoru – używać jej jako broni); chorągwią
nazywano też podstawową jednostkę wojska RP w XVII-XVIII w. (60-150
konnych). Chorągwie kościelne (zazwyczaj nawiązujące do wzoru
rzymskiego), zdobne rozmaitymi symbolami religijnymi, są prezentowane w
trakcie procesji i innych uroczystości religijnych; dawniej używane w
celach czysto magicznych – zapobieganie gradobiciu, morowemu powietrzu,
powodzi. W symbolice sztuki chrześc. Chrystus lub › baranek nosi
chorągiew na znak zmartwychwstania i zwycięstwa nad potęgami ciemności.
gorgoneion — głowa › Gorgony Meduzy (obcięta przez Perseusza) z
przerażającym grymasem - o wyszczerzonych zębach, czasem z wywieszonym
językiem i kłębiących się wężowych włosach – miała powodować dosłowne
skamienienie z przerażenia patrzących na nią; jako symbol wzbudzający
strach nawet pośród bóstw i zarazem jako znak odwracający gniew bogów i
nieszczęścia, umieszczana na świątyniach, ale i elementach rynsztunku
żołnierzy – rz. hełmach, gr. tarczach - np. › Egidę zdobił umieszczony w
jej centrum gorgoneion. Orficy nazywali gorgoneionem twarz widoczną na
Księżycu.
Hiperborejczycy — wedle przekonań starożytnych - legendarny lud,
który miał żyć na dalekiej północy (aż za siedzibą północnego wiatru
Boreasza); niewyjaśnione jest, w jakim stopniu wyobrażeniom tym dał
początek jakiś historyczny naród. Kraj Hiperborejczyków, którzy mieli
wieść błogi, beztroski, idealny żywot, stawał się w trakcie ewolucji
mitu coraz bardziej symbolem światła i szczęśliwości, do którego
niekiedy usuwał się Apollo. Później umiejscawiano tam także utopijne
państwa.
