inicjacja — (łac. initiatio – od inire –
wstępować, zaczynać) wtajemniczenie - u wielu ludów pierwotnych
wejście w nową fazę życia, połączone z praktykami rytualnymi,
przede wszystkim przejście do roli dojrzałego płciowo dorosłego;
związana z próbami i czynnościami symbolicznymi (np. ›
obrzezaniem). Najczęściej mają one charakter przemiany,
rozumianej zarazem realnie i symbolicznie, który obejmuje fazy
zaniechania dawnej roli, odosobnienia (imitującego śmierć) i w
końcu powrotu i ponownego włączenia przemienionego człowieka do
społeczności (częstokroć pod zmienionym imieniem). W węższym
znaczeniu inicjacja jest określeniem rytuałów, które stanowią
warunek przyjęcia do tajemnego związku lub dopuszczenia do
kultów misteryjnych. Często znaczącą rolę odgrywa przeżycie
symbolicznej śmierci (wręcz w umyślnie urządzonych
grobach/trumnach) oraz duchowe zmartwychwstanie na wyższym
poziomie. Częścią składową różnych obrzędów były niejednokrotnie
praktyki, pojmowane symbolicznie jako powrót do › łona matki i
ponowne narodziny. Istotną częścią procesu inicjacji było
przetrwanie rozmaitych (często przerażających, albo nawet
groźnych dla życia, a mających za cel wytrącenie z osiągniętej
na niskim poziomie integracji osoby) prób, które symbolicznie
łączyły się z rozwinięciem moralnych i duchowych sił (›
labirynt).
jednorożec — (łac. unicornis, gr. monokeros)
znane u wielu ludów (Indie, Mezopotamia), na chrześc. Zachodzie
spopularyzowane przede wszystkim przez › Fizjologusa,
najczęściej jako białe baśniowe zwierzę w postaci konia, kozy,
osła, nosorożca, byka z jednym rogiem. (W istocie róg pochodził
od narwala, walenia o jednym zębie rozwiniętym w dwumetrowy,
zdobny spiralnym ornamentem cios — wyrzucany czasem przez fale
na wybrzeża.) Róg ów można wprawdzie interpretować jako symbol
falliczny (por. › onager), ponieważ jednak wyrasta on z czoła,
„siedziby” umysłu, przeto zarazem jest symbolem sublimacji sił
seksualnych i dlatego (dzięki zabiegowi logiki magicznej) mógł
stać się także symbolem dziewiczej czystości. Prosty i
szpiczasty (niekiedy też spiralny) róg jest poza tym symbolem
promienia › Słońca. W zoroastryzmie jednorożec uchodził za
symbol czystej mocy, która pokona Arymana. W Chinach widziano w
nim symbol cnót władcy. Chrześcijaństwo zna jednorożca jako
symbol siły i czystości. Zgodnie z podaniem, może go schwytać i
oswoić tylko dziewica, na której łonie szuka schronienia, kiedy
polują nań myśliwi. Dlatego niejednokrotnie spotykamy w sztuce
chrześc. przedstawienia › Marii z jednorożcem na łonie, które
stanowią aluzję do niepokalanego poczęcia Syna Bożego przez
Marię. Proszek z rogu jednorożca miał rzekomo leczyć rany,
również jego sercu przypisywano zdolność leczenia; z tego
względu jednorożca spotykamy także jako godło aptek.
koło Fortuny — szczególna forma symbolu › koła, w której
podkreśla się aspekt przemijalności, ciągłej zmiany.
Starożytność znała przedstawienie nagiego młodzieńca na dwóch
uskrzydlonych kołach, który symbolizuje nie tylko przelotne
szczęście, lecz także korzystną chwilę, kairos. Również bogini
szczęścia i losu Tyche względnie › Fortuna stoi na kole. W
sztuce śrdw. często spotykamy koło szczęścia w węższym
znaczeniu: toczone przez Fortunę, z uczepionymi do niego ludźmi
lub figurami alegorycznymi; symbolizuje zmienne szczęście,
ciągłą przemianę wszystkiego, co istnieje, a niekiedy także Sąd
Ostateczny. Wedle symboliki › tarota, oznacza utratę (wskutek
nierozważnych działań) kontroli nie tylko nad otoczeniem, ale i
własnym życiem, świadectwo włączenia się potężnych sił wyższego
porządku, które sprawią, że rzeczy przybiorą nieoczekiwany
obrót.
krew — (łac. sanguis, gr. haima, hebr.
dahm) od dawien dawna uchodzi za siedzibę duszy i życiowej
siły; symbolicznie jest bliska › ogniowi i › Słońcu. Grecy
pozwalali krwi spływać do grobów zmarłych, aby ich cieniom dać
siłę życiową; Goethe określa ją tajemniczo jako „sok zgoła
szczególny”. U różnych ludów wróżbici pili krew, aby wprowadzić
się w stan ekstazy; w kulcie Kybele i Mitry zanurzano ich
rytualnie we krwi ofiarnych › byków (› ofiara), którą uważano za
oczyszczającą i przynoszącą siłę. W ceremoniach inicjacji wielu
grup etnicznych młodzieńcy piją krew swych starszych
współplemieńców, lub są nią skrapiani, by symbolicznie
zrównoważyć quantum krwi matczynej, z którym przychodzą na
świat; w wielu plemionach, w życiu dorosłym, mężczyźni dokonują
cyklicznie nacięć prącia, by upuścić pewną ilość krwi, co ma
stanowić równoważnik oczyszczającej kobietę menstruacji. Z
drugiej strony jednak rozpowszechnione jest również wyobrażenie,
że krew kala człowieka; toteż przede wszystkim u ludów
pierwotnych kobiety miesiączkujące lub te, które urodziły
dziecko, poddawane są określonym rytom odosobnienia i
oczyszczenia. U niemal wszystkich walecznych plemion, wojownicy
w ceremonii braterstwa krwi, dokonywali jej zmieszania poprzez
przyłożenie do siebie naciętych przedramion.
Lewiatan — (łac. Leviathan, z hebr. Lwithn)
pierwotnie potwór z fenickiej mitologii symbolizujący chaos,
żyje najczęściej w morzu; istnieje ciągłe niebezpieczeństwo, że
wyłoni się stamtąd znowu i zagrozi istniejącemu ładowi. W Starym
Testamencie przynależy do pierwszego chóru aniołów – serafinów;
w sztuce chrześc. gdzie bliski jest › smokowi o kilku głowach, ›
wężowi, › krokodylowi lub › wielorybowi, pojawia się jako
pokonane przez Boga wcielenie chaosu, diabła lub Antychrysta.
Lewiatan uchodzi też wg niektórych podań za siódmą nałożnicę
Lucyfera. Znana od X wieku legenda sylwestrowa, opowiada o
zamknięciu Lewiatana w lochach papieskiego pałacu przez
Sylwestra I. Proroctwo Sybilli przepowiadało na rok tysięczny
uwolnienie monstrum i zagładę świata. Przerażenie wzmagał fakt
przyjęcia przez nowego papieża (który miał się trudnić
czarnoksięstwem) imienia Sylwestra II, co budziło powszechne
obawy, że potwór uwięziony przez jednego Sylwestra, przez
kolejnego zostanie wyzwolony. Radość ludu nie miała granic,
kiedy przepowiednia nie spełniła się – na pamiątkę hucznych
obchodów tego wydarzenia, została ustanowiona tradycja święta
Sylwestra, którą obchodzimy do dziś.
lipa — (Tilia) - drzewo długowieczne, u Słowian i
Germanów była czczona jako święte drzewo, siedziba bóstw. Do
dziś przetrwały ślady kultu drzew lipowych w nazwach
miejscowości – Świętolipie, Święta Lipka, w których czczono
starych bogów nawet do XIV-XV wieku. Kołyski wykonywano
tradycyjnie z drewna lipowego - gdyż dzieci nie chowały się w
żadnej tak dobrze, jak w lipowej. Uważano, że chroni przed
piorunami, a jej dotknięcie wyciąga choroby, dlatego też
święcono kropidłem o lipowym trzonku. Łyko z lipy miało pomagać
w obezwładnianiu złego ducha. Często lipa ucieleśniała centrum
społeczności lub budowli, jak np. lipa sądowa, cmentarna,
studzienna, wioskowa. Podobnie jak › dębowi przypisywano
atrybuty męskie, tak lipę kojarzono z kobiecością.
litera — (gr. gramma, łac. littera) w większości kultur
obdarzone szczególnymi znaczeniami symbolicznymi; i tak islam
wyróżnia np. litery ogniste, powietrzne, wodne i ziemskie -
które poza tym jako materializacje Słowa Bożego są nosicielami
szczególnych znaczeń, m.in. w odniesieniu do przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości. Kabała zna cały system
mistycznych spekulacji, które łączą się przede wszystkim z formą
poszczególnych liter, jak i z określonymi wartościami liczb.
Siedem gr. samogłosek (dla e i o po dwie litery) uchodziło w
starożytności za symbole siedmiu sfer niebiańskich i siedmiu
poruszających się w nich planet lub też za symbole ducha;
spółgłoski natomiast symbolizowały materię. Alfabet jako
połączenie samogłosek i spółgłosek, a zatem ducha i materii,
oraz jako całość wszystkich znaków języka, odczuwano jako symbol
pełni i doskonałości także całego kosmosu; stosowano go więc
także dla odstraszania złych duchów. W tym celu używano liter we
wczesnym chrześcijaństwie aż po średniowiecze - np. rysowano je
na grobach.