RECENZJE
Anita Jarzyna
Może najważniejszego pytania, jakie w swym nowym tomie - Podmiocie domyślnym zadaje Piotr Mitzner trzeba się właśnie domyślić, znaleźć między wersami w zdaniu najzupełniej oznajmującym jak to, że: „słowa bawią się w nas”. Idzie o miejsca zetknięcia świata i języka? Sam autor niczego nie próbuje rozstrzygać, a i odpowiedzi go nie interesują („Tyle pytań przepadło/ w odpowiedziach” - mówi). To w języku poezji ma odbijać się prawda o charakterze poznania, z jego wszystkimi niedomówieniami i sprzecznościami. Czytelnikowi pozostaje myślenie o wierszu (i w wierszu).
Skoro jesteśmy przy domysłach, zdaję się, że wystarczy pochwycić, co podsuwa motto tomu („to wszystko, cokolwiek myślemy...”), by odnaleźć się w dobrze znanej tradycji fraszek Kochanowskiego z ich skłonnością do utrwalania ulotności, ocalania drobiazgu. A właśnie drobiazgi poruszają tu najbardziej. Mitzner jest „słowiarzem” zapatrzonym w świat. Mistrzem obserwacji i niebanalnych spostrzeżeń, których istotą jest czynienie samej rzeczywistości bardziej wyrazistą. W Podmiocie domyślnym autor, jak w dwóch ostatnich tomach (Myszoserze i Pustoszu), nieustannie dziwi się słowom i ludziom - ich wzajemnym stosunkom. Pokazuje, że wiersze powstają z domysłów, a sterowane są siłą wyobraźni (Na telefon: Dzwoni do mnie/ anonimowy deszcz/ dyszy w słuchawkę:/ — Umrzesz umrzesz/ - Ty też - odpowiadam/ ty też”). Co w wierszu da się pomieścić? Co już nie? „Domyślnym podmiotem” trafnie nazywa, ja liryczne” tych wierszy - w nocie na czwartej stronie okładki - Piotr Matywiecki. „Nosiłeś w sobie/ rosło/ uciskało// podeszło do gardła// od środka/ położyło ci/ palec na ustach”. Oto niepochwytność rzeczy i zjawisk, o których Mitzner mówi. Paradoksalna, bo stale próbująca samą siebie unieważnić. W zapisie zdaje się poeta poszukiwać śladów transcendencji, wiersze stają się terenem dociekań, mówią o metafizyce, głosem utkanym z wątpliwości (Był tu: „otwierał mi oczy// teraz/ kiedy widzę/ nie widzę” albo W butelce: „i ani jeden żagiel nie zerwany/ i ani jedna lina nie splątana// kto mi to zrobił i jak nie wiem ale/ wyjmie mnie stąd”).
Drobiazg, drobiazgi. Człowiek, jego świat i jakby z drugiej strony - język, ale tylko czasami jako żywioł nie do oswojenia. Mitzner jest przede wszystkim poetą wielu rejestrów. A oznacza to w jego przypadku zachłanne posługiwanie się językiem, konsekwentne poszerzanie konturu wiersza o idiom współczesnej polszczyzny. Może dlatego niekiedy nasuwają się skojarzenia z twórczością Tadeusza Różewicza (jak w tym fragmencie: „Mity przerobią na kreskówki/ kreskówki na gadżety/ gadżety na śmietnik/ śmietnik trwa i przetrwa”). Wrażliwa na przejęzyczenia poezja autora Myszosera odnajdując się w zwrotach potocznych, czyni nieoczywistym spotkanie słów z ich znaczeniami. Wyraźnie jednak unika hermetycznej niezrozumiałości. Materia językowa okazuje się tym bardziej sugestywna, że na nowy sposób godzi referencyjność znaku i znaczenia, niekiedy celując w dosłowność: „na niebie/ i na ziemi// znak ptak/ płynie/ znak krzak/ płonie// plusy stoją/ pod lasem/ na wzgórzu” (Znaki). Mitzner podejmuje uniwersalne wątki „bycia” w świecie. Bywa, że znane przypowieści opowiada kolejny raz, jak należy - naiwnie: „Pewien człowiek miał ogród i stół/ przy którym pisał traktat/ a ogród w tym czasie dziczał i uciekał/ zapadał się gryzł przechodniów/ i rzekł człowiek do swego sąsiada/ weź ten ogród ja muszę pracować/ nad traktatem/ on przetrwa// W żadnej bibliografii nie znajdziesz tego traktatu/ po ogrodzie ta droga/ ten szpaler tamto drzewo”. Co jeszcze? Dużo w tym tomie ruchu - przechodzenia i wychodzenia. Szczególnie piękne jest wyobrażenie nieuchronności ubywania we fraszce Na koniec (bez tytułu drukowanej przed rokiem w „Kresach”): „Domy się z nas wyprowadzają/ nasze domy wyjeżdżają/ bez pożegnania/ zostawiają nas na fundamentach/ spakowane stoją/ na peronach nocy”. To zestrojona z tęsknotą, jakoś niemożliwa próba zatrzymania tego, co nieodwracalne. Pisze Mitzner, że żyjemy w „czasie odwróconych zegarów// od nas odwróconych”, buduje wizję jakiegoś „kiedyś”, gdy „słowa wychodziły z ust/ i wracały/ nie zgaszone/ nie zgwałcone/ nie okradzione/ i nie wypadały na zakręcie/ głosu”. Charakterystyczne są dla tej poezji obrazy drzwi i labiryntowych przestrzeni. Do rzeczywistości wewnętrznej wiersza można odnieść słowa: „zważywszy że/ piszę tylko na drzwiach/ od środka [...]/ proste stukanie wpadając/ w zawiłość mojego ucha/ staje się przesłyszeniem/ a podglądanie ogrodu/ przez wizjer/ podejrzeniem/ że nie chcę/ przeczytać tamtej/ strony/ zważywszy”. Na myśl przychodzi także Korytarz: „prowadzi// spod drzwi zatrzaśniętych/ ze ścian wyrośniętych/ sączy się// Korytarz prowadzi sam/ w siebie”. Pisanie i czytanie wierszy (jak budowanie korytarza) łączy się tu z wysiłkiem drążenia słowa. Autor poezję (i jej lekturę) pojmuje jako zadanie, w rozmowie o czytaniu wierszy mówi: „A kto powiedział, że klucz [do wiersza - przyp. A. J.] ma być prosty? Może mieć rozdwojone zakończenie albo nie mieć ucha” (por. Znaki na kurzu. Z Piotrem Mitznerem rozmawia Stanisław Bereś, „Fraza” 2001, nr 1-2). Podmiot domyślny zamykają zupełnie niezwykłe poematy Cztery potoki. Obszerne, „a w głębi/ kłębi się/język”. Wiją się przez ostatnie trzydzieści stron tomu od słowa do słowa, od obrazu do obrazu. Pisze poeta: „Na początku/ sensu nie ma/ sens się gromadzi/ w zakłamaniach/ wgnieceniach/ szparach pośród/ liści wykutych/ w skale”.
Wiersze Mitznera skończone są tak, żeby pozostały otwarte, żeby „przenosić [...] na okularach przeczytane słowo” i domyślać się. Wielokrotnie.
Piotr Mitzner, Podmiot domyślny,
tCHu, doM wYdawniczy, Warszawa 2007.
„Topos”, 4/2007