RECENZJE
„Pogranicza”, 6/2004
Leszek Szaruga
„Dzieci ojców pustyni"
Piotr Mitzner: Pustosz.: tCHu, doM wYdawniczy, Warszawa 2004. - 136 s.
Problem tożsamości zdaje się być w najnowszym tomie Piotra Mitznera kwestią najważniejszą, ale też jest to tożsamość poddawana nieustannemu sprawdzaniu, próbowaniu: „Pamiętać o przodkach bez spadków [...] // pamiętać bez pamięci // o sobie bez siebie" [***] (Pamiętać o przodkach..); „mówię że idę / a nie idę / tylko chodzę / nieswój po nieswoim" (Dla uchodźcy); „jeszcze nie wiesz gdzie / i kiedy // zostaniesz trafiony / zbłąkanym przodkiem" (Starzyzna), wreszcie:
Autoportret
wierny
odszedł
a wrócił
zbliża się
patrzy
nie wierzy
twoim oczom
Ostatni zapis jest wyimkiem z zamykającego książkę poematu Przy drodze, który stanowi swoisty kolaż podpatrzonych scen, refleksji i wspomnień. Otwarcie owego opisu tu i teraz jest znakiem dystansu: „Ani czas ani miejsce". Kiedyś „graliśmy w/ związki krwi" - teraz „szukamy całości / w dziurawym" (Po cośmy).
Wędrówka, droga, wychodźstwo, zagubienie, pomieszanie porządków - wszystko to nie sprzyja jasnemu i wyraźnemu określeniu własnej tożsamości. Ale czy to przeszkadza? Tak - przynajmniej do pewnego stopnia, do chwili, w której niemożliwe, a przynajmniej trudne staje się porozumienie z innymi. W przestrzeniach i czasach utrwalanych w wierszach tego tomu wybrzmiewa bowiem echo puenty Azjatów Iwaszkiewicza:
„I czy się nasza wiedza tak bardzo wzbogaci, gdy będziemy wiedzieli czyliśmy to Europejczycy czyli też Azjaci?". Rosyjski trop tej liryki wydaje się niezmiernie ważny: wraz z autorem przemierzamy kolejne odcinki Dniepru, wchodzimy w obszar „Miasta Piotra", w którym cenzor i pisarz Józef Sękowski, pieczętujący się imieniem „dwadzieścia i dwa", gorliwie służący Imperatorowi Wszechrosji zwraca się do petersburskich sfinksów: „milczycie bo taka wasza sfinksia natura [...] // ale do Polaka psiamać / milczycie inaczej". I za chwilę w tym samym poemacie zaplatają się nurty dwóch prądów: „Czarna Rzeczka / Druga Rzeczka" - pierwsza odsyłająca do śmierci Puszkina, druga do śmierci Mandelsztama, w gruncie rzeczy tożsamych, gdy chodzi o relacje między Imperium a intelektualistami. Wszystko to ułomki, błyski zdarzeń i skojarzeń, które kierują uwagę na tragizm rosyjskiego losu, ale też na jego związki z losem polskim.
To jednak, oczywiście - ważny skądinąd i wart refleksji, zwłaszcza w kwestii poszukiwania tożsamości - epizod tej poezji. Jej historyczne odniesienia wszakże - sondujące kwestię pamięci przeszłości i roli tej pamięci w dniu dzisiejszym - obejmują obszar dużo głębszy:
Przecież są jakieś linki
wiążące mnie z Dzwonem Zygmunta
i szubienicą Traugutta
ale w czyich rękach?
(Przy drodze)
I znów: jak dalece jestem za siebie odpowiedzialny, a do jakiego stopnia poddany gotowym stereotypom? Jak z nimi grać? Może w ten sposób:
Korona nie za luźna
żeby się nie zsunęła
na szyję[...]
No trudno
jak się nie uda
będzie reszka
(Przy drodze)
Ten żart, jak wiele innych w przedstawianym tomie, zakorzenia poezję Mitznera w nurcie lingwistycznym. Gra symbolami odsłania ich wieloznaczność, umowność, a nawet zwodniczość. Rzeczy i pojęcia nie dają się do końca zdefiniować: „Nie uniesiesz wszystkich imion / które ci nadaję wszystkich sensów / które ci w łapki wkładam" (Rozmowa pana Linneusza z wiewiórką). Językowe formuły ulegają tu nieustannemu prześwietleniu, jak choćby ta, która mówi, że po lesie echo się niesie:
a po tym lesie
tylko echo
samo się niesie
drzewa trzeba
wyciągać końmi.
(Po lesie)
Znów żart. Tylko żart? Otóż chyba nie tylko: dopowiedzenie powiedzenia, rozwinięcie go, językowe rozegranie odsłania nowe światy, otwiera inne rzeczywistości lub choćby pozwala dostrzec to, co przemilczane, niedostrzegalne, niezwracające uwagi - tak dzieje się w poetyckim komentarzu do aktu boskiej kreacji:
Bóg powiedział
dwukropek a dalej
już tylko szło i szło
stworzenie za stworzeniem
i nie było między nimi przecinków
(Pierwsza strona)
Dzieło stworzenia pochwycone jako zapis: tekst istnienia pochwycony w epigramatycznej formule - z lekka, delikatnie stylizowanej na frazę biblijną - jest całością, jest „jednym ciągiem" wydarzeń, w który jesteśmy wpisani na równi z innymi istotami. Idziemy razem z nimi, za nimi, pośród nich. Nie dziwi więc, że istnieje w tej liryce coś, co „dzieli noc / na akapity" (To co), ze choć „każdy miał swoje zdanie", to owe zdania znikają i „nie ma zdań", pozostała ulica Bazaltowa, przy której za czerwonym murem cmentarza „są kamienne kropki" (Cmentarz przy ulicy Bazaltowej). Tak spotykają się tekst istnienia z tekstem nieistnienia. I nie dziwi już, że Ars amandi Owidiusza przemienia się - jak to u autora Metamorfoz - w dzieło, które „będzie miało tytuł O sztuce wygnania" (Owidiusz). W końcu wszyscy jesteśmy wygnańcami: z raju, z małej lub dużej ojczyzny, z języka w język. Dlatego w puencie Starzyzny czytamy: „To nie moje słowa / ja nie mam słów". Brak słów, skazanie na słowa „nie moje", na słowa dane, podyktowane przez „zbłąkanych przodków", to zderzenie z pustką, pustynią, na której musi się odnaleźć wędrowiec: „Trzeba dobrze otrzepać ubranie / bo z każdego ziarna piasku / może wykiełkować pustynia // i z książek. Tylko że ono jest / między nieodwracalnymi kartkami / tomów które doniosłem aż. tu / aż na koniec // [...] Gdy nikt nie widzi / na kamieniu / toczymy ostatnie wolne ziarno // Dzieci ojców pustyni". Dzieci eremitów, pustelnicy społeczeństwa masowego zanurzeni w słowach, w księgach. Ludzie niepotrzebni, „dzieci ojców pustyni" - tak od świata już oddaleni, że mu najbliżsi, gdyż ogarniający całość, której nie sposób wysłowić. Tak naprawdę me wiedzą, kim są, wciąż do siebie dochodzą, wiedząc, ze im są bliżej, tym bardziej się od siebie oddalają, ponieważ wciąż zwiększa się ich dystans wobec języka.
Mitzner wpisuje się więc w konstelację lingwistyczną nieco odmienną od tej, którą kreował swego czasu Barańczak. Skrótowość tych wierszy pozwala odnajdywać ich pokrewieństwa z poszukiwaniami Miłobędzkiej, także Hoffmana, a wcześniej z liryką Stanisława Jerzego Leca z jednej, Różewicza zaś z drugiej strony.
